Όσο μαίνεται ο πόλεμος μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας στο πεδίο της μάχης, ένας «αόρατος», παράλληλος πόλεμος διαδραματίζεται μέσα σε γραφεία υπουργείων, νομικών εταιρειών και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Πριν ακόμα τα ρωσικά στρατεύματα εισβάλουν στο έδαφος της Ουκρανίας, ο Πούτιν ανακοίνωσε τους λόγους για τους οποίους δήθεν ελήφθη αυτή η απόφαση, μιλώντας μεταξύ άλλων για «γενοκτονία» και για «άμυνα» υπέρ του ουκρανικού ή/και ρωσικού λαού. Οι λέξεις που χρησιμοποίησε δεν ήταν καθόλου τυχαίες. Ο ρώσος πρόεδρος επέλεξε πολύ προσεκτικά τα λόγια του, προκειμένου η εισβολή να θεωρηθεί νόμιμη από πλευράς διεθνούς δικαίου, έχοντας αναμφίβολα πρώτα συμβουλευτεί το νομικό του επιτελείο.
Αρθρο της Ειρήνης Κικαρέας για το σαββατιάτικο έντυπο Action24Press.
Μετά την εισβολή, η ουκρανική κυβέρνηση αμέσως επιστράτευσε τους δικούς της νομικούς, εγχώριους και μη, οι οποίοι ρίχτηκαν σε μια πολυεπίπεδη νομική μάχη εναντίον της Ρωσίας, ρώσων αξιωματούχων και ατόμων με στενές σχέσεις με αυτούς. Σε πρώτο επίπεδο, η Ουκρανία προσπαθεί να χρησιμοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερες νομικές οδούς γίνεται, προκειμένου να σταματήσει η παραβίαση της εδαφικής της ακεραιότητας και η χρήση ένοπλης βίας. Δευτερευόντως, η Ουκρανία επιδιώκει να εγκαθιδρύσει τη διεθνή ευθύνη της Ρωσίας. Έχει, παραδείγματος χάριν, ήδη προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ICJ) με βάση τη Συνθήκη για την Πρόληψη και την Καταστολή της Γενοκτονίας, στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο (ECHR), και έχουν ξεκινήσει διαδικασίες στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ICC) για εγκλήματα πολέμου.
Σε εγχώριο επίπεδο, πέραν από τις λεγόμενες κυρώσεις (sanctions) εναντίον της Ρωσίας, παρατηρείται μια προσπάθεια εκ μέρους τρίτων κρατών να αναδιαμορφώσουν το διεθνές εθιμικό δίκαιο αλλάζοντας τις εσωτερικές τους πρακτικές. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Η.Π.Α., όπου έχει τεθεί υπό διαβούλευση το «Νομοσχέδιο για την Κυριαρχία της Ουκρανίας 2022» (H.R. 7205: Ukrainian Sovereignty Act of 2022), το οποίο επιδιώκει να επιτρέψει αγωγές αποζημίωσης κατά του κράτους της Ρωσίας στα αμερικανικά δικαστήρια για ζημίες που συνδέονται με τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Αξίζει να θυμηθούμε πως το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, στην υπόθεση Γερμανία κατά Ιταλίας (με παρέμβαση της Ελλάδας), που αφορά μεταξύ άλλων και στις αποφάσεις των ελληνικών δικαστηρίων για τη σφαγή στο Δίστομο, αποφάσισε πως αγωγές σε εγχώρια δικαστήρια για πολεμικές αποζημιώσεις εναντίων τρίτων κρατών χωρίς τη συναίνεσή τους, αντίκειται στο διεθνές εθιμικό δίκαιο, και συγκεκριμένα στον θεσμό της ετεροδικίας των κρατών (state immunity).
Πολλοί διαμαρτύρονται πως το διεθνές δίκαιο δεν μπόρεσε να εμποδίσει τις φρικαλεότητες στην Ουκρανία λόγω του ότι είναι αδύνατον να εφαρμοστεί αποτελεσματικά στην πράξη, και πως για ακόμα μια φορά αποδείχθηκε κατώτερο των περιστάσεων. Ως ένα βαθμό, μάλλον έχουν δίκιο. Το διεθνές νομικό σύστημα είναι αποκεντρωμένο. Η κρατική κυριαρχία, μια από τις κεντρικότερες έννοιες του διεθνούς δικαίου, αποτελεί την αρχή και το τέλος της αποτελεσματικότητάς του. Η κυριαρχία είναι ένας από τους λόγους που η εισβολή στην Ουκρανία θεωρείται παράνομη και ταυτόχρονα αποτελεί το κύριο εμπόδιο στην αποτελεσματική καταδίκη της Ρωσίας.
Με απλά λόγια, χωρίς τη συναίνεση ενός κράτους δεν νοείται ούτε παρέμβαση από τρίτο κράτος στο έδαφός του, ούτε όμως και υπαγωγή του στη δικαιοδοσία διεθνών και εγχώριων δικαστηρίων.
Θα ήταν όμως λάθος να μείνουμε σε αυτό. Στο πλαίσιο ενόπλων συρράξεων, οι δικηγόροι είναι ένα από τα σημαντικότερα «τάγματα» των κρατών, και η νομική γλώσσα ένα από τα πιο ισχυρότερα όπλα: η νομική γλώσσα καταδικάζει και διαμορφώνει, ακόμα και χωρίς «σκληρές» κυρώσεις. Το δίκαιο θέτει όρια στον πόλεμο και συχνά δημιουργεί παράθυρα για την άσκηση ένοπλης βίας, διανέμοντας δικαιώματα και υποχρεώσεις, και επηρεάζοντας τη διαπραγματευτική δύναμη των μερών. Ερμηνεύοντας, εφαρμόζοντας και διαπλάθοντας το δίκαιο, οι νομικοί νομιμοποιούν και τιμωρούν τις πράξεις και παραλείψεις των αντιπάλων τους.
Χρησιμοποιώντας τα λόγια της Μάργκαρετ Θάτσερ, «μη μου λες τι να κάνω, αυτό το ξέρω. Πες μου πως να το κάνω», ξέρουμε τι να κάνουμε. Και σε ένα μεγάλο βαθμό, και το διεθνές δίκαιο ξέρει. Μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους, διαμορφώθηκε ένα διεθνές σύστημα που στον πυρήνα του τοποθετεί την ειρήνη και την ελευθερία. Διαμορφώσαμε ένα σύστημα που, ακόμα κι αν συχνά μας απογοητεύει, στο τέλος της ημέρας χρειάζονται πολλά νομικά ακροβατικά και μεγάλη πολιτική ισχύ για να παρακαμφθεί.
Η ιστορία θα συνεχίσει να διαμορφώνει τους διεθνείς κανόνες και θεσμούς, όπως έκανε στη Νυρεμβέργη, στην πετρελαϊκή κρίση και σε άλλους ιστορικούς σταθμούς που συντάραξαν της κοινωνίες. Όμως, ταυτόχρονα, η ιστορία θα διαπλάθεται και η ίδια από το εκάστοτε νομικό πλαίσιο, το οποίο χαράζει τα μονοπάτια μέσα στα οποία οφείλουν να κινούνται τα υποκείμενά της. Και ας μη ξεχνάμε πως η ιστορία δεν ξεχνά εκείνους που αποκλίνουν.
H Ειρήνη Κικαρέα είναι Δικηγόρος Διεθνούς Δικαίου στην Quinn Emanuel Urquhart & Sullivan, LLP στο Λονδίνο.
*Οι απόψεις που εκφράζονται εδώ ανήκουν αποκλειστικά στην συντάκτη και δεν απηχούν την επίσημη γνώμη της Quinn Emanuel Urquhart & Sullivan LLP
