Σύμφωνα με τον Χόμπσμπαουμ κολυμπούμε στο παρελθόν ως ψάρια μέσα στο νερό και δεν μπορούμε να το αποφύγουμε.
Θεμιστοκλής Μπιλής – Action24Press
Είναι οξύμωρο, αλλά η Αθήνα, αν και η νεώτερη πρωτεύουσα της Ευρώπης, ορίζεται υπαρξιακά από το ιστορικό της βάθος και την βαρύνουσα σημασία της στο πλάσιμο του δυτικού πολιτισμού. Σε ένα τόπο λοιπόν που η ομορφία των ερειπίων και η διαύγεια του τοπίου υμνήθηκε από τον σύγχρονο άνθρωπο όπως πουθενά αλλού, η νέα πόλη είχε υψηλούς στόχους: να αναμετρηθεί ιδεολογικά και αισθητικά με το παρελθόν, υπηρετώντας την σύγχρονη ζωή. Κάτι που δεν ήταν απλό. Η εκ του μηδενός ανάδυση μιας νέας πραγματικότητας, με δεδομένη την ισχυρή παρουσία ντόπιων γαιοκτημόνων, έθεσε νωρίς τον κεντρικό σχεδιασμό σε σύγκρουση με ιδιωτικά συμφέροντα με όμηρο τις εκφάνσεις της μνήμης της πόλης.
Το σχέδιο της νέας πόλης δεν ήταν σε καμία περίπτωση μια exnihilo σύνθεση. Με την σπουδή των Εντουαρτ Σάουμπερτ και Σταμάτη Κλεάνθη η χωροθέτηση των ερειπίων μνημείων της κλασικής αλλά ακόμα και την βυζαντινής περιόδου αποτέλεσαν τα δεδομένα του σχεδίου (πχ. Ερμού, πλ. Αγ. Ασωμάτων).
Ομως, όταν υπήρχε ένα ευρύτερο όραμα, οι πόροι δεν ήταν ποτέ επαρκείς ακόμα και για τα φιλόδοξα προγράμματα αποκάλυψης της Αρχαία Αγοράς ή του Κεραμεικού. Και στις δύο περιπτώσεις το κοστοβόρο έργο των απαλλοτριώσεων και της αρχαιολογικής έρευνας το ανέλαβαν στην μεν περίπτωση της Αγοράς η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών με πόρους ιδρύματος Ροκφέλερ και στην περίπτωση του Κεραμεικού το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο με πόρους γερμανικών ιδρυμάτων. Αποτέλεσαν ευεργεσίες για την πόλη, με βάση το αρχαίο πρότυπο, που ακολούθησαν το σχήμα: απαλλοτρίωση ιδιωτικών εκτάσεων, κατεδάφιση και απόδοση στους πολίτες δημόσιων χώρων και όχι «αξιοποίηση» ήδη διαθέσιμων δημοσίων γαιών. Τα παραδείγματα αυτά είναι άκρως διδακτικά, επίσης, για το ζήτημα της διαχείρισης της πολυστρωματικής μνήμης, πέρα από την απλοϊκή άποψη, ότι η παλαιότητα από μόνη της αρκεί για να διατηρείται κάτι, χωρίς την αξιολόγηση των πολυσύνθετων αξιών που διέπουν την έννοια μνημείο.
Στη συνέχεια, 50 χρόνια μετά το έργο της Αγοράς, λαμβάνει χώρα το έργο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας. Η πεζοδρόμηση της Διονυσίου Αεροπαγίτου, της Ερμού, η απελευθέρωση της κορεάτικης αγοράς αποτελούν εμβληματικά έργα που υπηρετούν το σήμερα και την μνήμη της πόλης. Το έργο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων είχε ως αποτέλεσμα τον εξοστρακισμό των αυτοκινήτων από κάποιες αρτηρίες, όπου θεωρούνταν παλαιότερα «απολύτως απαραίτητες» και αναβάθμισε τις συνθήκες τους παρακείμενους αρχαιολογικούς χώρους. Έτσι, η Αθήνα των ολυμπιακών αγώνων συνδιαλέχθηκε πάλι με το παρελθόν της, κλείνοντας χρόνιες εκκρεμότητες (μουσείο Ακροπόλεως).
Η μνήμη του περιγράμματος των λόφων του αττικού τοπίου είναι άλλο ένα θέμα αντιθέσεων που σχετίζεται με την περιβαλλοντική θεώρηση των μνημείων και έχει μια μεγάλη ιστορία αγώνων και ετεροχρονισμένων θεσμοθετήσεων προστασίας. Παραδείγματα είναι η δράση για την σωτηρία του Λυκαβηττού, η αναστολή των σχεδίων για το δικαστικό μέγαρο Νικολούδη, ο προβληματισμός για την ανέγερση του Χίλτον, η δράση της κοσμητείας Τοπίου για την διάσωση της Πεντέλης και το πρόσφατο θέμα του ξενοδοχείου στο Κουκάκι.
Το κύτταρο της μνήμης της πόλης, όμως, είναι η μεμονωμένη κτηριακή μονάδα. Μετά από χρόνια συνεχούς υποβάθμισης του κτηριακού αποθέματος και πτώσης των αξιών στο κέντρο της πόλης αναδείχθηκαν νέες προοπτικές. Αργά αλλά σταθερά ανανεώνεται η εικόνα της πόλης και διασώζεται η μνήμη της σύγχρονης Αθήνας χωρίς να όμως να εντάσσεται και αυτή η προσπάθεια σε ένα ευρύτερο σχεδιασμό ανανέωσης των ουσιαστικών παροχών της πόλης (μέσων μαζικής μεταφοράς, καθαριότητα, ασφάλεια). Έτσι, κάποιες προσπάθειες εξωραϊσμού της βιτρίνας ή μεταφοράς ξένων προτύπων σκοντάφτουν στα δεδομένα της ψυχρής πραγματικότητας – και πώς να γίνει αλλιώς, όταν, για παράδειγμα, το πλάτος της Πανεπιστημίου είναι το μισό ενός αντίστοιχου δρόμου του Βερολίνου;
Σε μια πόλη που η αντίληψη της συνέχειας και του σεβασμού του παρελθόντος έχει διαρραγεί όχι από τραύμα βομβαρδισμών, αλλά από μια σειρά διοικητικών και πολιτικών αποφάσεων στο πλαίσιο της αξιοποίησης της γης, την προπολεμική και την μεταπολεμική περίοδο, η συζήτηση περί μνήμης της πόλης δεν μπορεί να είναι ευχάριστη. Απόδειξη η αεροφωτογραφία της πόλης με ένα θραύσμα αττικού τοπίου γύρω από την Ακρόπολη περιχαρακωμένο γύρω από μια τεράστια πόλη.
